کلام نور :

تنها کسانی به آیات ما می گروند که چون (آیات قرآن) را به ایشان یادآوری کنند ، به حال سجده می افتند و به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند  و تکبر نمی ورزندôاز بسترهای خواب (برای عبادت شب) پهلو تهی می کنند و پروردگارشان را با خوف و رجا می خوانند و از آنچه روزیشان کرده ایم انفاق  میکنندôپس هیچ کس نمی داند چه چیزی هایی که موجب روشنی چشم است به پاداش آنچه انجام می دانند برایشان نهفته شده است

ترجمه آیات 15(آیه سجده) ، 16 و 17 از سوره مبارکه سجده

مقدمه :

سجده حالتی است که نشانگر کمال کرنش و نهایت احترام بنده نسبت به فرمان پروردگار خویش است، قرآن کریم درجای جای آیات از سجد? تمام موجودات در مقابل خداوند متعال پرده برمی دارد؛«آیانمی بینی هرآنکس که در آسمان و زمین است برای خداوند سجده می کند،همچنین خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و جنبندگان ولی بسیاری از مردم نیز مستحق عذاب هستند…»[1] و در آیات زیادی نیز از سرپیچی و سجده نکردن ابلیس به مذمت یاد می کند. ازاین رو بندگان مؤمن و خردمند خدا نیز آنگاه که هنگام تلاوت آیات قرآن از اوج محتوای آیات و عظمت این پیام الهی متأثر می شوند، به سجده می افتند.[2]دراین درس به برخی از احکام مربوط به«قرائت سوره های عزائم» و«چگونگی سجد?واجب قرآنی» اشاره می شود.

*توضیح1: از چهار سوره ای که دارای سجد? واجب قرآنی هستند با عنوان«عزائم» یاد می شود. این سوره ها مشتمل بر آیاتی هستند که با خواندن آنها«سجد?واجب قرآنی» را باید بجا آورد. این سوره ها و آیات سجده دار آنها عبارتند از: جزء بیست و یکم سوره مبارک? سجده آیه 15، جزء بیست و چهارم سوره مبارکه فصّلت آیه 37، جزء بیست و هفتم سوره مبارکه نجم آیه 62 (آخرین آیه)، جزء سی ام سوره مبارکه علق آیه 19 (آخرین آیه)، که این سوره ها در روایتی از امام باقر(ع) مشخص شده اند. ایشان پس از اشاره به موارد چهارگانه سجده واجب در خصوص موارد یازده گانه سجده مستحبه  در قرآن می فرمایند: «و برای تو در مورد سایر آیات سجده اختیار است ، اگر خواستی سجده کن و اگر خواستی سجده نکن» و اضافه فرمودند: «همواره علی بن الحسین (ع) علاقه داشتند در همه آیات (سجده مستحبی) سجده نمایند.»[3]

توضیح2: در بعضی از قرآنها در برخی از آیات سجده زیر یا بالای قسمتی از آیه خط کشیده و در پایانِ آی? سجده و یا انتهای آیه بعد  علامتی (             ) گذاشته می شود.باید توجه داشت حکمِ وجوب سجده تنها مربوط به آی? سجده ای می باشد که نام و آیه آنها بیان شد  و آیات دیگر چنین حکمی را ندارند.

1) اگر انسان آی? سجده را بخواند یا گوش دهد بعد از تمام شدن آیه باید فوراً سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت که یادش آمد باید سجده کند.[4]

2) اگر کسی تلاوت آیه سجده را گوش دهد و خود نیز بخواند ، باید دو سجده انجام دهد.[5]

توضیح: بنابراین در جلسات قرآن که معمولاً یک نفر با صدای بلند تلاوت و دیگران با تلاوت از روی قرآن قاری را همراهی می نمایند ، هنگام تلاوت آیه سجده ، دو بار باید سجده نمود اما اگر بدون اختیار تلاوت دیگری بگوش او برسد ، تکلیف فرد شنونده با توجه به اختلاف فتوایی که در مسأله قبل بیان شد مشخص می شود.

3) در غیر نماز، اگر در حال سجده آیه را بخواند یا گوش دهد باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.[6]

4) اگر آیات سجده را از ضبط صوت ، رادیو و تلویزیون بشنود در صورتی که برنامه بصورت زنده و مستقیم پخش نشود ، سجده واجب نیست.[7]

5) برای کسی که بعد از مسّ میّت، غسل نکرده خواندن سوره‌هایی که سجده واجب دارد مانعی ندارد.[8]

6) خواندن یا گوش کردن به تمام آیه سبب وجوب سجده می‌شود بنابراین با خواندن مقداری از آیه سجده، سجده واجب نمی‌شود.[9]

7) در سجد? واجب قرآن نمی‌شود بر چیزهایِ خوراکی و پوشاکی سجده کرد.[10] ولی رعایت شرایطی مانند رو به قبله بودن ، داشتن وضو لازم نیست.

8) در سجد? قرآن، گذاشتن پیشانی به قصد سجده بر زمین، گرچه ذکر نگوید، کافی است.[11]

9) در سجده واجب قرآن باید طوری عمل کند که بگویند سجده کرد.[12] (یعنی نیّت و صورت ظاهری سجده را رعایت نماید.)

10) افرادیکه غسل واجب بر عهده آنهاست چنانچه آیه سجده را تلاوت کرده و یا بشنوند می توانند بدون غسل ، سجده کنند.[13]

11) گفتن ذکر در هنگام سجد? واجب قرآن ، مستحب است و بهتر است بگوید:

«لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ حَقًّا حَقًّا ، لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ اِیماناً وَ تَصْدِیقاً ، لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ عُبُودِیَّةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّا لا مُستَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً ، بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خائِفٌ مُسْتَجِیرٌ»[14]

ترجمه: هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) حقیقتی کامل است ، هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) از روی ایمان و تصدیق است ، هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) از روی عبودیت و بندگی است ، پروردگارا برای تو از روی عبودیت و بندگی سجده می کنم و نه با حالت سرپیچی و نه متکبرانه ، چرا که من بنده ذلیل ، ناتوان ، هراسان و پناهنده تو هستم.

12) خواندن سوره ای که سجده واجب دارد بر جنب حرام است (حتی اگر یک کلمه از این چهار سوره را هم بخواند حرام است)[15]

نکته: پس از تلاوت یازده آیه از آیات قرآن کریم سجده نمودن برای قاری و شنونده مستحب است. آن آیات عبارتند از: 1) آیه آخر سوره اعراف.  2) آیه 15 سوره رعد.  3) آیه 48 سوره نحل.  4) آیه 107 سوره اسرا.  5) آیه 58 سوره مریم.  6) آیه 18 سوره حج.  7) آیه 77 سوره حج.  8) آیه 60 سوره فرقان.  9) آیه 25 سوره نمل.  10) آیه 24 سوره صاد.  11) آیه 21 سوره انشقاق.[16]

 *قرائت سُوَر عزائم در نماز

1) در نمازهای واجب می توان پس از حمد تمامی سوره های قرآن غیر از سوره های سجده دار یا عزائم را قرائت کرد ولی اگر  یکی از چهار سور? سجده‌دار را عمداً بخواند نماز باطل است.[17]

2) اگر اشتباهاً مشغول خواندنِ سوره‌ای شود که سجده واجب دارد چنانچه پیش از رسیدن به آی? سجده بفهمد باید آن سوره را رها کند و سور? دیگری بخواند و اگر بعد از خواندن آی? سجده بفهمد باید در بین نماز بنابر احتیاط واجب با اشاره سجده کند و به همان سوره که خوانده اکتفا کند.[18]

3) اگر در نماز آی? سجده را بشنود و با اشاره سجده کند نمازش صحیح است.[19]

استفتائات ویژه

در صورتی که قاری حاضر نباشد و آیات سجده از رادیو و ضبط شنیده شود تکلیف شرعی چیست؟

مقام معظم رهبری:

شنیدن آیات سجده از نوار (ضبط) موجب سجده نمی گردد و اما در وقت شنیدن آن از رادیو یا بلند گو به صورت مستقیم و زنده بنابر احتیاط سجده واجب است.

اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبری ج1 ص142 سؤال 508

نمودارچکید? درس

کلام نور

لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآَنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَتِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ

اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم ، بی شک آنرا از بیم خدا خاکسار و متلاشی می دیدی ، و این مثل ها را برای مردم می زنیم، باشد که فکر کنند.                                           

 سوره حشر آیه 21

* مقدمه

قرآن ، این کتاب عظیم ، وارث معارف بلندی است که خداوند مهربان ، بوسیل? کتب آسمانی برای هدایت بشر بر پیامبران خود نازل نموده است و در عین حال بر تمامی آنها برتری دارد« وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِنًا عَلَیْهِ »[1] (ما این کتاب (قرآن) را به راستی و حق بر تو نازل کردیم در حالی که مصدق و نگهبان و حاکم بر کتاب های پیش از خود است.)

    قرآن برترین پیام الهی است که در دست بشریت قرارگرفته ونسخه ایست که تا قیامت هدایت بندگان خدا را برعهده دارد.تکریم قرآن و احترام به آن ، احترام به خداوند و کلمات او و کرنش در مقابل فرامین اوست.گرچه احترام حقیقی به قرآن کریم هنگامی محقق می شود که بنده رهنمودهای آنرا نصب العین و فرامین خداوند را در ابعاد مختلف زندگی مورد توجه قرار دهد ولی باید در نظر داشت اولین گام برای نیل به این مهم ، رعایت احترام ظاهری قرآن است ، از این رو ادای احترام نسبت به مقام قرآن همواره مورد توصی? معصومین(ع) و پیروان واقعی ایشان بوده و همواره مسلمانان نهایت احترام را برای کتاب خدا بذل می نمودند.

* احکام

1) نجس کردن خط و اوراق قرآن،از روی عمد حرام است و اگر نجس شد باید فوراً آنرا آب کشید.[2]

2) اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بی احترامی به قرآن باشد باید آنرا آب کشید.[3]

توضیح: آب کشیدن قرآنی که نجس شده است وجوب فوری دارد یعنی بدون تأخیر و در اولین فرصت ممکن باید این کار انجام شود ولی باید دقت داشت که اگر برای آب کشیدن قرآن لازم باشد که بدن انسان با آیات تماس پیدا کند باید برای اینکار وضو گرفت ، امّا چنانچه معطّل شدن برایِ وضو بی‌احترامی به قرآن باشد باید بدون وضو آب کشید.

3) گذاشتنِ قرآن روی عین نجس، مانند خون و مردار، هر چند که آن عین نجس، خشک باشد حرام است و برداشتن قرآن از روی آن واجب می‌باشد.[4]

4) نوشتن قرآن با مرکب نجس ، اگر چه یک حرف از آن باشد حرام است و اگر نوشته شود باید آنرا آب کشید و یا بوسیله تراشیدن و مانند آن ، کاری کند که از بین رود.[5]

5) اگر ورق قرآن یا کاغذی که اسم خدا یا پیامبر و یا امام بر آن نوشته شده در مستراح بیفتد، بیرون آوردن و آب کشیدن آن گرچه خرج داشته باشد واجب است و اگر بیرون آوردن آن ممکن نباشد تا یقین پیدا کند آن ورق پوسیده شده نباید از آن مستراح استفاده کنند.[6]

6) همراه داشتن قرآن یا قسمتی از آن در مستراح مانعی ندارد ولی بهتر است همراه نبرد.[7]

7) جراید و مجلاتی که آیات قرآن و اسماء متبرکه در آن می‌باشد، جایز نیست در زباله انداخته شوند.[8]

8) سوزاندن قرآنهایی که ورق ورق شده و قابل استفاده نیست جایز نیست و باید دفن کرد.[9]

توضیح: برای از بین بردن اوراق قرآنهایی که فرسوده شده و یا کاغذهایی که در آن اسماء متبرکه وجود دارد می توان:

 الف) با رعایت احترام آنها را در جایی مناسب دفن کرد.

  ب) آنها را در نهر آب روان ریخت تا به مرور از بین بروند.

  ج) با رعایت احترام توسط کارگاههای کاغذ سازی تغییر شکل یابد.

بنابراین سوزاندن اسکناس و یا اوراقی که در آن نام خداوند متعال و یا آیات قرآن درج شده جایز نیست.  

9) دور انداختن آیات قرآن و اسماء خداوند بعد از تغییر شکل مثل پاره‌پاره کردن و قطعه‌قطعه کردن به‌گونه‌ای که آیه قرآن بر آن صدق نکند اشکال ندارد.[10]

10) احتیاط واجب است ‌که از دادن قرآن به کافر خودداری کنند و اگر قرآن دست اوست در صورت امکان از او بگیرند.[11] لازم به ذکر است مطابق نظرآیات عظام: تبریزی«ره»، سیستانی، زنجانی، مکارم: دادن قرآن به کفار در صورتیکه مستلزم هتک و بی احترامی باشد حرام است.

توضیح: دادن قرآن کریم به کافرانی که امید می رود به دنبال آشنایی با محتوای بلند این کتاب آسمانی هدایت شوند با اطمینان به اینکه با انجام این کار نسبت به قرآن بی احترامی صورت نمی گیرد جایز است[12] و گاهی واجب است.[13]   

11) تخریب مکانهایی که بر روی آنها آیات قرآن نوشته شده جهت تعمیر و بازسازی مانعی ندارد و باقیماند? خاک را یا دفن کنند یا در آب روان بریزند.[14]

12) کسیکه عمداً قسم دروغ به قرآن بخورد باید استغفار و توبه کند ولی کفاره بر عهده او نیست[15]

13) اگر مسلمانی توهین به قرآن کند چنانچه از روی عصبانیت و فاقد قصد بوده، باید توبه کند و اگر اختیاراً توهین کرده و این اهانت به انکار رسالت برگردد، مرتد است.[16]

14) در برابر کسی که علناً به قرآن اهانت کند باید نهی از منکر را با مراعات مراحل آن، انجام داد.[17]

15) مستحب است که تمامی قرآن و دعای جوشن‌کبیر و صغیر بر کفن نوشته شود

و برای رعایت احترام قرآن بهتر است قرآن بر قطعه‌ای جداگانه نوشته شود و روی سینه و بالایِ سرمیّت بر روی کفن قرار گیرد.[18]

کلام نور :

اِنَّهُ لَقُرآنٌ کَریمٌ * فی کِتابٍ مَکنُونٍ *لا یَمَسُّهُ اِلّا المُطَهَّرُون *

که  آن ، قرآن ارجمندی است  * که  در کتاب محفوظی جای دارد *  و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند

(و دست یابند) *

سوره واقعه آیات 77 الی 79

مقدمه :

قرآن کلامی است پاک که در «صحیفه هایی پاک[1]» توسط «روحی پاک و مقدس[2]» از جانب «خداوند قدّوس» ، بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است. بدون شک برای درک معانی والای این کتاب باید آداب و دستوراتی را رعایت نمود. از آن جمله ، اینکه هنگام مسّ آیات این کتاب نورانی باید باطهارت و پاک بود چرا که بفرموده قرآن «جز پاکان آنرا مس نمی نمایند[3]» از این رو در این درس با پاره ای از احکامِ مسِّ قرآن آشنا می شویم.

احکام :

1) رساندن جایی از بدن به خطّ قرآن برای کسی که وضو ندارد، حرام است. ولی اگر قرآن را به زبانِ فارسی یا زبان دیگری ترجمه کنند، مسّ آن اشکال ندارد.[4]

توضیح: البته درصوتیکه در ترجم? آیات اسم خداوند متعال یا اسمهای متبرک دیگری که برای مس نمودن آنها احتیاج به طهارت است نباشد. (رجوع شود به درسِ دوّم)

2) در حرمتِ مسِّ آیاتِ قرآنی برای کسیکه وضو ندارد، فرقی بین اعضای ظاهری مانند انگشتان دست و اعضایی مانند زبان و دندان نیست، امّا در موردِ" مو"، بین مراجع اختلافِ نظر وجود دارد.[5]

4) جلوگیری بچه و یا دیوانه از مس قرآن واجب نیست ولی اگر مسّ نمودن آیات توسّط بچه و دیوانه باعث بی‌احترامی به قرآن می‌شود، باید از آن جلوگیری نمود.[6]

توضیح:باتوجه به اینکه کودکان نابالغ مکلّف به رعایت احکام نیستند ، هنگام تماس آنها با آیات قرآن به ویژه هنگام آموزش قرآن وضوگرفتن بر آنها واجب نیست[7] ولی در عین حال شایسته است آنها را به گرفتن وضو و رعایت ادب قرآن سفارش نمود.

5) چنانچه برای آب کشیدن قرآنی که نجس شده و یا در محلی که باقی ماندن قرآن در آن اهانت به قرآن است نیاز به مس قرآن آیات باشد باید وضو گرفت، امّا چنانچه معطّل شدن برایِ وضو بی‌احترامی به قرآن باشد باید بدون وضو آب کشید.[8]

6) اگر کلمه‌هایِ قرآنی به‌گونه‌ای نوشته شود که در زیر صفح? کاغذی یا فلزی ایجاد برجستگی مستقیم یا معکوس نماید چنانچه برجستگی‌ها خوانا باشند، مسّ آنها بدون طهارت حرام است.[9]

7) یکی از پنج چیزی که بر جُنب حرام است، رساندن جایی از بدن به خط قرآن یا به اسم خداوند است وهمچنین اسامی معصومین (علیهم السَّلام) هم بنابر احتیاط واجب (به نظر برخی از مراجع دیگربنابر احتیاط مستحب) حکم اسم خداوند را دارند.[10] (که در درس بعد به آن خواهیم پرداخت)

8)درصورتیکه بین خطوط قرآن لای?نازکی ازشیشه، نایل و یا امثال آن فاصله شود تماس با آن جایزاست.[11]   

10) کسی که اسماء جلاله یا آیاتی از قرآن را بر روی بدن خالکوبی نموده، بااین شرط که خالکوبی زیر پوست باشد، مسّ آن بدونِ وضو مانعی ندارد.[12]

11) برای افرادی که وضو ندارند تماس با جلد و حاشیه وفاصل? بین خطوطِ قرآن ،همچنین همراه داشتن آن مکروه است.[13]

12) گرفتن وضو برای تلاوت و همچنین ، کتابت و نگارش آیات قرآن و نیز مس حواشی و فاصله بین خطوط و همراه داشتن قرآن مستحب است.[14]

اشاره :

با توجه به اینکه در برخی از متون فقهی که از عالمان بزرگ شیعه در دهه ها و قرون گذشته به یادگار مانده مواردی از احکام ذکر شده که در رساله های توضیح المسائل فعلی به چشم نمی خورد به برخی از آنها اشاره می شود[15]:

1. در حرمتِ مسِّ آیات قرآنی برای کسیکه وضو ندارد فرقی بین مسِّ آیه و کلمه، بلکه یک حرف از آن نمی‌باشد، اگرچه خوانده هم نشود مانند (الف) در (قالوا).[16]

2. در حرمت تماس با آیات برای فردی که وضو ندارد فرقی میان انواع خط ، حتی خطوطی که دیگر مورد استفاده نیست مانند خط کوفی نیست.

3. درباره مس کلماتی که مشترک بین قرآن و غیر آن هست مثلاً کلمه بنی اسرائیل و... چنانچه قصد نویسنده از نوشتن این کلمات نگارش قرآن باشد، بدون وضو نمی توان به این کلمات دست زد ولی اگر آنرا به نیت کلمات قرآنی ننویسد می توان بدون وضو آنرا مس نمود.

4. خوردن غذایی که در آن آیات قرآن و یا اسماء متبرکه نوشته شده برای فرد بی وضو جایز نیست.   

 استفتائات ویژه :

سؤال:نابینایان براى خواندن از خط برجسته اى به نام «بریل» که با لمس انگشتان خوانده مى شود، استمداد مى گیرند. مى دانیم که این خط از نقاط ششگانه تشکیل شده است. با توجّه به مطلب فوق، آیا بر نابینایان لازم است در موقع فراگیرى قرائت قرآن، و در وقت لمس اسامى مقدّسه که با خط برجسته نوشته شده، وضو داشته باشند؟

آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله العالی)

آرى باید وضو داشته باشند، یا از دستکش هاى پلاستیکى نازک استفاده کنند.

منبع : پایگاه اینترنتی آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله)

نمودار چکید? درس :

پرسشهای درس :

1ـ مسّ کلماتی مانند«شیطان» و «فرعون» در آیات قرآن کریم، چه حکمی دارد؟

2ـ در چه صورتی واجب است از مسّ نمودن آیات توسط بچه و دیوانه جلوگیری شود؟

3ـ رسیدن جایی از بدن فرد بی وضو، به جلد و حاشیه و بینِ خطهایِ قرآن چه حکمی دارد؟

4- برای کسیکه دوست دارد قرآن کریم را همیشه همراه خود داشته باشد در چه صورت داشتن وضو واجب و در چه حالتی مستحب است؟

بیشتر بدانیم :

توصیف" قرآن" به" کریم" (با توجه به اینکه" کرم" در مورد خداوند به معنى احسان و انعام، و در مورد انسانها به معنى دارا بودن اخلاق و افعال ستوده، و به طور کلى اشاره به محاسن بزرگ است «1») نیز اشاره به زیبائیهاى ظاهرى قرآن از نظر فصاحت و بلاغت الفاظ و جمله‌‏ها و هم اشاره به محتواى جالب آن است، چرا که از سوى خدایى نازل شده که مبدأ و منشا هر کمال و جمال و خوبى و زیبایى است.

آرى هم گوینده قرآن کریم است، و هم خود قرآن، و هم آورنده آن، و هم اهداف قرآن کریم است.

سپس به توصیف دوم این کتاب آسمانى پرداخته، مى‏افزاید:" این آیات در کتاب مستورى جاى دارد" (فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ).

در همان" لوح محفوظ"" در علم خدا" که از هر گونه خطا و تغییر و تبدیل محفوظ است. بدیهى است کتابى که از چنان مبدءى سرچشمه مى‏گیرد و نسخه اصلى آن در آنجا است از هر گونه دگرگونى و خطا و اشتباه مصون است.                      

و در سومین توصیف مى‏فرماید:" این کتاب را جز پاکان نمى‏توانند مس کنند"! (لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ) «1».

بسیارى از مفسران به پیروى از روایاتى که از امامان معصوم ع وارد شده این آیه را به عدم جواز مس کتابت قرآن بدون غسل و وضو تفسیر کرده‏اند.

در حالى که گروه دیگرى آن را اشاره به فرشتگان مطهرى مى‏دانند که از قرآن آگاهى دارند، یا واسطه وحى بر قلب پیامبر (ص) بوده‏اند، نقطه مقابل مشرکان که مى‏گفتند: این کلمات را شیاطین بر او نازل کرده‏اند! بعضى نیز آن را اشاره به این معنى مى‏دانند که حقایق و مفاهیم عالى قرآن را جز پاکان درک نمى‏کنند، همانگونه که در آیه 2 سوره بقره مى‏خوانیم:

ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ:" این کتاب شکى در آن نیست، و مایه هدایت پرهیزکاران است" و به تعبیر دیگر حد اقل پاکى که روح" حقیقت جویى" است براى درک حد اقل مفاهیم آن لازم است، و هر قدر پاکى و قداست بیشتر شود درک انسان از مفاهیم قرآن و محتواى آن افزون خواهد شد.

ولى هیچ منافاتى در میان این سه تفسیر وجود ندارد و ممکن است همه در مفهوم آیه جمع باشد.[1]

 تفسیر نمونه ج23 ص267 تفسیر آیه 77 از سوره مبارکه واقعه